โดย ศิลปิน อุบัติสัตย์ (UBATSAT) / ภัณฑารักษ์ อนุสรณ์ ติปยานนท์ (Anusorn Tipayanon)
เมื่อพูดถึงวีรกรรมของชาวบ้านตาดำๆ ในประวัติศาสตร์ชาติไทย คนรุ่นใหม่มักจะนึกถึงเรื่องราวของชาวบ้านบางระจันที่ต่อสู้กับกองทัพพม่าอย่างห้าวหาญ จนกลายเป็นที่เคารพสรรเสริญถึงความเสียสละเพื่อชาติบ้านเมืองในเวลาต่อมา หากแต่ในปัจจุบันเราจะพบเห็นการขุดค้นเรื่องราวของชาวบ้านที่ลุกขึ้นมาต่อสู้เพื่อความชอบธรรม จากการถูกเอารัดเอาเปรียบ การถูกกดขี่โดยรัฐสยามผู้ปกครอง เรื่องราวของเหล่ากบฏผีบุญในภาคอีสาน ที่ไม่ได้ถูกบันทึกไว้ในตำราเรียนของวิชาประวัติศาสตร์ เหมือนกับว่าเป็นเรื่องราวที่รัฐไทยพยายามที่จะไม่อยากให้คนรุ่นใหม่รับรู้เท่าใดนัก
การกลับคำของ Marcel Duchamp และเส้นทางแห่งผีบุญ คือนิทรรศการศิลปะที่นำเสนอข้อมูลจากการสืบค้นของ อนุสรณ์ ติปยานนท์ ร่วมกับการสร้างสรรค์ผลงานโดยศิลปิน อุบัติสัตย์ บอกเล่าเรื่องราวของการต่อสู้ระหว่างรัฐสยามกับชาวบ้านที่ถูกเรียกว่าเป็นกบฏ ผ่านประวัติศาสตร์ของ “เกลือ”
ย้อนกลับไปในช่วงปี 2444-2445 ในยุคที่เกลือมีความสำคัญต่อชีวิตของผู้คนในภาคอีสานเป็นอย่างมาก ด้วยภูมิประเทศที่แห้งแล้ง การดำรงชีพด้วยการเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์เป็นไปด้วยความยากลำบาก จึงมีการนำเกลือมาใช้ในการถนอมอาหาร สามารถประกอบอาหารได้ทั้งปลาเค็มหรือปลาร้า ซึ่งสามารถยืดอายุในการเก็บรักษาอาหารไว้ได้นานยิ่งขึ้น เพื่อใช้เป็นอาหารในยามฉุกเฉิน หรือใช้เป็นเสบียงเมื่อต้องเดินทางไกล
ชุมชนใดที่มีเกลือเป็นจำนวนมากจึงมักจะประกอบอาชีพทำบ่อเกลือ เกิดเป็นชุมชน “บ่อเกลือในภาคอีสาน” ขึ้นและใช้เกลือเป็นสินค้าเพื่อซื้อขายระหว่างท้องถิ่น ซึ่งเกลือ 1 หาบ มีมูลค่าเทียบเท่าข้าว 3 หาบนับว่ามีมูลค่าที่สูงมาก เกลือจึงเป็นสินค้าที่สร้างความมั่งคั่งให้แก่ชาวบ้านและเป็นทรัพยากรที่สำคัญของชุมชน
ด้วยเหตุนี้ผู้มีอำนาจปกครองหรือรัฐสยามจึงมีความต้องการที่จะเข้ามาครอบครองผลประโยชน์เหล่านั้น มีเรียกเก็บส่วยที่มากกว่าชุมชนที่ทำธุรกิจอื่น นอกเหนือไปจากธุรกิจบ่อเกลืออยู่เท่าตัว สร้างแรงกดทับสะสมประกอบกับปัญหาความอดอยากจากภัยแล้ง เกิดเป็นการรวมตัวกันของชาวบ้านตามแต่ละชุมชนทั่วภูมิภาคอีสาน ลุกฮือขึ้นต่อต้าน เรียกร้องความชอบธรรมในการครอบครองทรัพยากรและผลประโยชน์ของพวกเขา ซึ่งถูกเรียกว่า กบฏผู้บุญ หรือ กบฏผีบุญ กระจายอยู่ทั่วภูมิภาค เช่น ผีบุญองค์มั่น ที่บ้านสะพือ อำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี
ในช่วงเวลาของการต่อสู้ระหว่างผีบุญกับรัฐนี้เอง ที่เส้นทางการค้าเกลือถูกใช้ในการติดต่อแลกเปลี่ยนข่าวสารระหว่างผู้คน จากกลุ่มหมอลำและพ่อค้าเกลือที่เดินทางไปตามพื้นที่ต่างๆ บ่อเกลือจึงเป็นทั้งชุมชนของชาวบ้านและที่ชุมนุมของเหล่าผู้นำผีบุญ เป็นเครือข่ายที่เชื่อมโยงเข้าหากันอย่างเป็นระบบกระจัดกระจายอยู่ทั่วภูมิภาคอีสาน
เรื่องราวดังกล่าวถูกนำเสนอด้วยการเล่นล้อกรรมวิธีการผลิตเกลือสินเธาว์โบราณ ซึ่งเดิมทีคือการนำเนื้อเกลือจากดินมาต้ม กรองและตากแห้ง ศิลปินเลือกที่จะนำแนวคิดวัสดุเก็บตก (Found objects) ของ Marcel Duchamp มากลับคำ นำเกลือที่ถูกรวบรวมมาแปลงสภาพให้กลายเป็นผลงานศิลปะ ด้วยกระบวนการปั้นหล่อ ขึ้นรูปจนไปสู่ชิ้นงานประติมากรรม เป็นการกลับค่าของเม็ดเกลือไปสู่ผืนดิน เปรียบเปรยกับการย้อนกระบวนการจากท้ายสู่หัว เพื่อสร้างความหมายใหม่ให้กับผลงานในนิทรรศการ
การเดินทางของเม็ดเกลือและปฏิภาคแห่งองค์ปฏิมาผู้มาจากดิน เป็นงานศิลปะจัดวางขนาดใหญ่ ซึ่งมีส่วนประกอบของโครงสร้างลวดตะแกรงผสมผสานกับวัสดุธรรมชาติอย่าง ดินเหนียว ดินขาว ดินบาดาล และน้ำด่างขี้เถ้า ก่อร่างขึ้นเป็นกำแพงขนาดใหญ่ที่มีองค์พระปฏิมาตั้งประจันหน้าเข้าหากัน 2 ฝั่ง ผลงานทั้งหมดถูกฉาบด้วยเกลือสินเธาว์ที่ค่อยๆ หลุดล่อนตามกาลเวลาตลอดการจัดแสดงของนิทรรศการ เหมือนเป็นการเปรียบเทียบถึงสัจธรรมของชีวิต หรือวัฏจักรของความรุนแรงระหว่างรัฐกับประชาชน ก็สุดแล้วแต่ผู้ชมจะจินตนาการ
แผนที่เส้นทางเกลือแห่งอีสานและร่องรอยของกบฏผีบุญ เป็นงานประติมากรรมแผ่นเกลือ ซึ่งเกิดจากการเผาเกลือที่อุณหภูมิกว่า 800–1,000 องศาเซลเซียส เกลือดังกล่าวถูกที่รวบรวมมาจากพื้นที่อุตสาหกรรมบ่อเกลือใน 15 จังหวัดทั่วอีสาน ซึ่งสัมพันธ์กับประวัติศาสตร์และสัญลักษณ์ของการลุกขึ้นต่อสู้ของประชาชนต่อการกดขี่ของรัฐโดยเหล่ากบฏผู้มีบุญ สร้างให้มีลักษณะเป็นรูปร่างสี่เหลี่ยมผืนผ้าคล้ายกับเขียงปลา ผูกโยงเข้ากับภูมิปัญญา วีถีชีวิตการประกอบอาหารของชาวอีสาน
นิทรรศการศิลปะ การกลับคำของ Marcel Duchamp และเส้นทางแห่งผีบุญ เปรียบได้กับอนุสรณ์สำคัญที่บอกเล่าเรื่องราวของกบฏผีบุญ กลุ่มคนที่เชื่อมั่นในสิทธิ เสรีภาพของตน เพื่อต่อสู้กับอำนาจที่ไม่ชอบธรรมของรัฐผู้ปกครอง นำเสนอผ่านผลงานที่อ้างอิงข้อมูลเชิงประวัติศาสตร์ไว้ได้อย่างน่าสนใจ เป็นผลงานที่ทรงคุณค่าในเนื้อหาเชิงประวัติศาสตร์และศิลปะร่วมสมัย
ขอบคุณข้อมูลจาก วรวุฒิ สัจจะปรเมษฐ
นิทรรศการ การกลับคำของ Marcel Duchamp และเส้นทางแห่งผีบุญ
จัดแสดงที่ VS Gallery
ถึงวันที่ 27 / 3 / 2022
